Planina Povlen je jedna od najatraktivnijih planina valjevskog kraja, a istovremeno i najviša. Reč je o planini dinarskog smera koju čine tri vrha: Mali, Srednji i Veliki Povlen. Povlen je nekada zajedno sa Maljenom i Suvoborom nosio naziv Karadag (na turskom: ’crna gora’).
Povlen obiluje prirodnim bogatstvima, a za ovu planinu su vezuju i brojne misterije. Na Povlenu se nalaze i neke od najređih prirodnih pojava u regionu, poput kamenih kugli gotovo savršenog oblika, čiji je izgled inspirisao mnoga predanja i priče.
Na Povlenu su vidljivi ostaci Panonskog mora, za Povlen se vezuju predanja o Nojevoj barci, vampirima, delovanju onostranih ili čak vanzemaljskih sila i druge priče. U podnožju Povlena nalaze se misteriozna i lepa Taorska vrela, na kojima su nekada radile brojne vodenice.
Povlen se prostire u pravcu severozapada ka jugoistoku, dužinom od 35 kilometara i ima trapezasti oblik. U prastara vremena Povlen je bio najviša uzvisina na rubu nekadašnjeg Panononskog mora, koje je u davnini dosezalo do ove planine.
Najviša planina valjevskog kraja, Povlen se nalazi na liniji Avala – Gučevo. Pripada Valjevskim planinama koje se prostiru na zapad od grada Valjeva u pravcu Mačve i predstavljaju nastavak starovlaške visoravni. Lanac ovih planina počinje Maljenom, na kome se nalazi čuveno odmaralište Divčibare.
Na Maljen se nastavljaju planine Povlen, Jablanik, te Bobija, Medvednik i Sokolske planine, koje slede Jagodnja, Boranja i Gučevo. Otuda se Gučevo spušta ka mestu Loznica. Opšta odlika ovih planina je da one nisu naročito visoke u poređenju sa planinama uopšte.
Vrhovi Povlena
Ono što svakako treba izdvojiti kao zanimljiv podatak vezan za planinu Povlen jesu njena tri vrha, o kojima ćemo više govoriti u nastavku teksta: Mali Povlen, Srednji Povlen i Veliki Povlen. Njihovi nazivi na prvi pogled deluju sasvim prigodno.
Međutim, najviši vrh na najvišoj planini valjevskog kraja nije Veliki nego Mali Povlen sa svojom visinom od 1347 metara. Sledeći po visini je Srednji Povlen, visine 1301 metar, a tek za njim sledi Veliki Povlen, visine 1271 metar.
Tri najpoznatija povlenska vrha nisu, naravno, jedini vrhovi na ovoj lepoj planini. Pored pomenutih, izdvojićemo Beden (1256 m), Kukalj (1170 m), Goveđu glavu (1148 m), Đukića vis (1122 m), Čiker (1113 m), Kičer (1110 m), Reselj (1094 m), Kotu 1080 (1080 m), Oab (1070 m), Kotu 1068 (1068 m).
Tu su i još niži vrhovi Taorska stena (1021 m), Crni Ostenjak (1010 m) i Gredina (895 m).
Mali Povlen (1347 m)
Mali Povlen je, uprkos svom nazivu, najveći vrh na planini Povlen i ujedno najvša tačka valjevskih planina. Asimetričnog je oblika, specifičnih karakteristika. Jedna strana mu je strmija od druge.
Jugozapadna strana Malog Povlena ima veći nagib u odnosu na njegovu severoistočnu stranu. Do ove asimetrije dovelo je rasedanje na jugozapadnoj strani, kao i usecanje klisure. Greben malog Povlena je vrlo uzan.
Greben ovog visa nije kameniti venac, nego niz manjih humova sa vrtačama usečenim između njih. U vrtačama nema jezerske vode. Na Malom Povlenu nalaze se i interesantne, misteriozne kamene konstrukcije potkovičastog oblika.
Ono što je zanimljivo jeste to da njihovo poreklo nije sasvim jasno. Pretpostavlja se da ove neobične kamene ograde mogu da budu ostaci torova ili artiljerijske postrojbe. Postoji mogućnost da ne predstavljaju nijedno od ta dva.
Na Malom Povlenu mogu se videti i nagomilani kamenovi koje su tu naređali seljaci kada su raščišćavali prostor za ispašu ili kosidbu. Osim njegovih zanimljivih prirodnih karakteristika i statusa najvišeg povlenskog vrha, Mali Povlen deluje i pomalo misteriozno.
Na planini Povlen se mogu pronaći i druge neobične formacije stena o čijem se stvarnom poreklu nagađa. Reč je o Povlenskim kuglama, za koje mnogi veruju da su vanzemaljskog porekla ili da imaju čudesne moći.
Geolozi su utvrdili da je reč o specifičnim, mada ne i jedinstvenim geološkim oblicima koji su nastali kao posledica podvodnog vuklanskog delovanja u praistorijsko doba. Reč je, dakle, o prirodnoj, a ne ljudskoj tvorevini.
Potkovičaste strukture na Malom Povlenu možda nisu baš toliko misteriozne, ali svakako u sebi nose trag prošlosti.
Srednji Povlen (1301 m)
Vrh Srednji Povlen je drugi po visini od najpoznatija tri povlenska vrha, srednji, po čemu je i dobio naziv. Poznat je još i kao Delićki Povlen. Ovaj drugi naziv vezuje se za porodicu Delić koja je na Srednjem Povlenu imala svoje posede.
Igrom slučaja, ime porodice Delić potiče od glagola ’deliti’, te tako i simbolično Delićki Povlen deli planinu Povlen na dva dela, to jest, predstavlja njegovu sredinu. Zvanični naziv, naravno, duguje svojoj srednjoj visini u odnosu na Mali i Veliki Povlen.
Veliki Povlen (1271 m)
Veliki Povlen je, iznenađujuće, najmanji od tri najviša vrha planine Povlen, odnosno njegove sabraće Malog i Srednjeg Povlena. Kako je došlo do ove zabune, pa se najmanji od tri vrha naziva Velikim?
Reč je verovatno o impozantnoj pojavi samog Velikog Povlena, koja je nesumnjivo ostavljala utisak grandioznosti planine na svoje posmatrače. Naziv mu je dodeljen ne zbog njegove stvarne visine, nego zbog toga što zaista izgleda veliko.
Dodeljivanje naziva Mali, Srdenji i Veliki Povlen najverovatnije seže u vreme u koje se precizno nije mogla odrediti visina ovih vrhova, koji se protežu skoro pravolinijski u nizu Veliki, Srednji i Mali Povlen, od severozapada ka jugoistoku.
Njihova prirodna postavka i oko posmatrača doprineli su tome da se zapravo najmanjji od vrhova nazove Velikim i obrnuto. Srednji Povlen je, za razliku od svojih suseda, dobio sasvim dolično ime.
Ostali vrhovi i uzvišenja Povlena
Pored tri najpoznatija povlenska vrha naveli smo i niz drugih visova, koji takođe imaju zanimljiva imena i za koje se vezuju narodne priče i predanja. Jedan od takvih vrhova je Kukalj, koji se uzdiže na 1170 metara.
Zanimljive su priče vezane za ovo mesto i njegovo ime. Prema jednoj od legendi, ime Kukalj potiče od Turaka koji su kukali našavši se upravo na ovoj tački Povlena, zbog toga što nisu mogli iz Srbije izneti mnogobrojna blaga, napuštajući zemlju.
Termin ’kukalj’ se odnosi i na vrh igala za pletenje, a sam vis podseća na vrh igle, pa zbog toga možda nosi ovakav naziv. Postoji pretpostavka o tome da je narod nadevao ovakvo ime visovima konfiguracije tipa Kukalja, pošto se taj toponim sreće i drugde.
Osim pomenutog visa, postoji još jedna uzvisina sa istim nazivom koja se nalazi na 999 metara nadmorske visine. Na prilazu ovom visu može se čuti kako vetar duva, a njegov zvuk podseća na jauke, na kuknjavu.
Ova pojava je karakteristična za prilaz visu Kukalj (999 m), a moguće objašnjenje leži u tome što se na toj lokaciji susreće više vetrova, što stvara neobičan huk, kuknjavu vetra, po čemu je mesto vrlo moguće dobilo naziv.
Pored mističnog Kukalja tu je i Đukića vis, na 1122 metra nadmorske visine. Njegovo ime nije preterano tajanstveno, ali govori ponešto o samom kraju. Đukića vis je naziv dobio po porodici Đukić iz Brezovice, obližnjeg sela.
Đukići iz Brezovice su na ovom visu podigli svoje kolibe, a zemlja u okolini bila je u njihovom vlasništvu, pa je tako vis i dobio ime po njima i njihovom imanju. Na ovom visu nalazi se i jedan spomenik, na kome, međutim, ne postoji nikakav natpis.
Zanimljiv može biti i vrh Beden na 1256 metara nadmorske visine, što ga čini sledećim u nizu posle Velikog Povlena. Naziv Beden potiče od reči ’bedem’. Beden je, možemo reći, kao i pravi bedemi, čuvar Povlena.
Ukoliko planinarite ka Bedenu, staza će vas dovesti do livade sa koje se mogu videti veliki Povlen i sam Beden. Ono što je interesantno jeste to da se na vrhu livade vide ostaci artiljerijskih položaja iz vremena Prvog svetskog rata.
Pored pomenutih vrhova, na Povlenu postoje i druga uzvišenja koja mogu probuditi vaše intereovanje. Jedno od takvih uzvišenja je Crveni breg, planinska visija dužine oko 2 km koja se nalazi u Makovištu. Ispod Crvenog brega protiče reka Skrapež.
Crveni breg nije puno obrastao vegetacijom, a zemljište na njemu je peskovito. Naziv je dobio zbog crevene zemlje u njemu. Kamen je na ovom bregu tamne crveno-čokoladne boje, kao i brdski pesak i šoder.
Na Crvenom bregu ima i puno crvene gline koja se tokom kišnih dana rastapa i farba rečicu Skrapež u crveno. Takođe, glina sa Crvenog brega može vam se lepiti za obuću i bojiti je u crveno.
Kneževo polje takođe je jedna od atraktivnih, ali i pomalo mističnih lokacija na Povlenu. Reč je o polju koje je nekada nosilo naziv Kolibište. Prema predanju, na ovom su se polju u staro doba okupljale vile, a te vile su potom podizale junačke sinove.
Kasnije bi te junake narod birao za knezove. Kneževo polje u svakom smislu jeste jedno junačko okupljalište. Ovde su se tokom dugo vremena odvijali sastanci ustanika, u strogoj tajnosti.
Može se reći da su se povlenski junaci koje su gajile vile rađali i u novije doba. Jedan od njih je Stojadin Mirković, vojnik koji je poginuo 1991. ne želeći da preda hrvatskoj paravojsci oružje kojim bi ubili njegovu sabraću.
Na Kneževom polju nalazi se i takozvani Knjazov vidikovac, mesto sa koga se veoma lepo može videti Taorska ravnica.
Naziv i karakteristike Povlena
Nisu samo nazivi povlenska najviša tri vrha razlog da vas ova planina zainteresuje i da poželite da saznate više o njoj. Već samo ime Povlena predmet je istraživanja i govori ponešto kako o prirodnim odlikama planine, tako i o istoriji ovog kraja.
Kao što smo pomenuli, lanac planina Maljen, Povlen i Suvobor nekada je nosio zajednički naziv. Tokom sedamnaestog i osamnaestog veka Osmanlije su ga nazivale Karadag; u bukvalnom prevodu sa turskog jezika ovaj naziv znači Crna gora, ’crnogorske planine’.
Tri planine su ovaj naziv dugovale gustom crnogoričnom rastinju koje ima je davalo karakterističan izgled. Ime Povlen se, kao i Maljen, vezuje za stare slovenske nazive i odnosi se na ono što se pomalja, uzdiže. U pojedinim izvorima za Povlen se može naći i varijanta Povljen.
Povljen se zapravo odnosi na skraćenu verziju imena Povaljen, što znači nešto što nadvisuje. Istu osnovu možemo primetiti i u nazivu grada Valjeva.
Međutim, postoje i neka druga interesantna razmatranja o poreklu imena planine Povlen.
Prema jednom tumačenju, pretpostavlja se da je naziv Povlen izveden iz latinskog Paullinus mons, što bi u prevodu značilo Pavlova planina, Pavlova gora.
Ovaj mogući naziv vezuje se za apostola Pavla. Pretpostavlja se da je jedna od crkava na ovom području bila namenjena Svetom Pavlu, u vreme postojanja grada Taurusa i rudnika koji se ovde nalazio. Prema ovom tumačenju, naziv Povlen je slovenski izgovor za Pavlovu goru na latinskom.
Naziv Crna gora danas se odnosi na brdsko-planinsku mikroregiju oko toka reke Skrapež, čiji je centar grad Kosjerić. Ova mikroregija locirana je između planina Povlen, Maljen i Suvobor i reke Zapadna Morava.
Prirodne karakteristike samoga Povlena se značajno razlikuju u zavisnosti od područja planine. Tako je južno podgorje Povlena izuzetno bogato vodenim tokovima, budući da ga čine stene koje ne propuštaju vodu. Na ovom području postoji gusta mreža potoka.
Takođe, južna podgorina je obrasla šumama, a zemljište je plodno i dobro za uzgoj biljaka. sa druge strane, severna strana Povlena je mahom sačinjena od vapenacca. Ova karakteristika je čini manje plodnom i slabo naseljenom, bez voda.
